Tel: +90 (412) 241 1000/8568 | Mail: cumaliz@yahoo.com


Amaranthus spinosus L.
ADLANDIRMA
Latince: Amaranthus spinosus L.
Sinonim: Galliaria spinosa (L.) Nieuwl., G. spitosa Nieuwl.
Türkçe: Dikenli horoz ibiği
İngilizce: Spiny amaranth, Calaloo, Needle burr, Spiny amaranthus, Spiny calaloo, Spiny pigweed, Sticker weed, Thorny pigweed, Wild callau
Orjini: Güney ve Orta Amerika
TAKSONOMIK GRUPLANDIRMA
Alem:
Plantae
Şube:
Charophyta
Sınıf:
Equisetopsida
Alt Sınıf:
Magnoliidae
Takım:
Caryophyllales
Aile:
Amaranthaceae
Cins:
Amaranthus

DOSYALAR
Alıntı için: ÖZCAN S., TETİK Ö., TORUN H., ÖZASLAN C., 2015. Amaranthus spinosus L. S: 172-182. TÜRKİYE İSTİLACI BİTKİLER KATALOĞU,  Editör Huseyin ONEN, T.C. GIDA, TAR. VE HAY. BAKANLIĞI. TAGEM, Bit. Sağ. Araş. Daire Başk., Ankara, ISBN: 978-605-9175-05-0
TANIMI VE BİYOLOJİSİ
A. spinosus dikenli yapıda, monoik ve çok yıllık bir bitki olup, 1 m'ye kadar boylanabilmektedir. Bitkinin gövdesi düz ve geniş açılara sahip bir şekilde dallanmış bir yapıda, tüysüz veya hafif tüylü ve yeşilden kırmızımsı kahverengiye kadar renklenebilen değişik formlardadır (Kumar ve ark., 2014). Yapraklar geniş yapıda ve alternat, yumurta şeklinden mızraksı şekle kadar farklı formlarda, yaprak damarları bariz bir şekilde alt kısımdadır. Yapraklar, yaklaşık 7 cm uzunluğunda ve 4 cm çapında, yaprak sapı ince, uzun ve gövdeye doğru sivrilen bir yapıda olup yaprak sapının gövdeye bağlandığı noktada 2 diken bulunur (Anonim, 2014a). Bitkinin sahip olduğu bu dikensi yapılar bitkiyi diğer Amaranthus türlerinden ayıran en belirgin özelliğidir. 

Çiçek kümesi koltuksal ve uçsaldır. Dik konumlu, dişi organ kümeleri daha altta, erkek organlar daha yüksekte yer almaktadır. Pulsu yaprakçıklar bileşik yapıdaki çanak ve taç yapraklardan daha uzun ve aynı boydadır. Erkek çiçekler üçlüdür. Erkek çiçekler, birleşik çanak ve taç yapraklar dikdörtgenimsiden-yumurtamsıya kadar değişmekte, keskin sivri uçlu ya da kısa dikensi uçludur. Dişi çiçekler beşlidir. Dişi çiçekler bileşik çanak formunda olup, taç yaprakları 1-1,5 mm uzunluğundadır, beyaz renkli, zarsı, keskin sivri uçlu veya dikensi uçlu ve üç gagalı şekildedir (Zohary, 1987; Gönen ve Uygur, 1999; Anonim, 2012).

Diğer Amaranthus türlerinde olduğu gibi dikenli horoz ibiği bitkisi de besleyici lifli kökleriyle güçlü bir kazık kök yapısına sahiptir. Bu kazık kökler belirgin bir şekilde kırmızı renkte veya renksiz de olabilirler (Anonim, 2012).

Meyve kalıcı bir çiçek örtüsüne sahip olup, merkezi etrafında belirgin bir  çizgi yer alır. Bu yapı bitkiyi diğer türlerden ayırt etmede seçici bir özelliktir. Tohumlar ise diğer horoz ibiği türlerinin tohumlarından daha küçük (Uva ve ark., 1997) ve yaklaşık 1 mm çapında, ince kenarlara sahip, parlak siyah veya kahverengimsi siyah renktedir. Bitkide epigeik çimlenme (kotiledonların hipokotilin uzaması ile toprak yüzeyine çıkarak kısa bir süre yaprak gibi fotosentez yapması) görülmekle birlikte, kotiledonlar yapraklı, tüysüz, uç kısmı yuvarlak veya keskin yapıda, hipokotil yaklaşık 12 mm uzunluğunda ve epikotil yoktur. Tohumlar çiçeklenmeden sonra bir ay içerisinde olgunlaşırlar (Anonim, 2014b). Bir dikenli horoz ibiği bitkisi yaklaşık 235.000 tohum oluşturabilmekte ve 1000 tohum ağırlığı 140-250 mg civarında olmaktadır. Bu bitkilerin tohumlarının yaşam süresi uzundur (Holm ve ark., 1977). 

EKOLOJİK İSTEKLERİ VE DAĞILIM ALANLARI
Dünyanın hemen hemen her bölgesinde istilacı bir bitki olarak bilinen ve oldukça yüksek genetik çeşitliliğe sahip olan A. spinosus, hem iklim hem de toprak özellikleri açısından seçici olmayıp çok yüksek bir adaptasyon kabiliyetine sahiptir (Anonim, 2014b). Tarla bitkileri (mısır, soya, yer fıstığı, çay, tütün, pirinç vb), meyve bahçeleri, meralar, yol kenarları, demiryolları, boş ve döküntü alanlar -1400 m yüksekliğe kadar bitkinin istila ettiği ve edebileceği alanlardır (Holm ve ark., 1977; Anonim, 2014a; Anonim, 2014c).

A. spinosus tohumlarının dormansisi birbirinden farklıdır. Bazı tohumlar yüksek sıcaklıkta birkaç gün içerisinde çimlenme eğilimi gösterirken, diğer tohumlar uygun koşullarda 4-5 ay içerisinde çim yaprağını oluşturabilmektedirler. Tohumun çimlenmesi için uygun ışık ve karanlık ortam gerekmektedir (Holm ve ark., 1991). Tohumlar genelde toprak yüzeyine yakın kısımlarda çimlenirken, tohumun derine düşmesi çimlenme oranını da düşürmektedir (Anonim, 2014c). Canlılığı devam eden tohumlar 40°C’ye kadar olan sıcaklıklarda %95’e kadar çimlenme yeteneğine sahiptir. %30’dan daha düşük bir ışık yoğunluğunda çiçeklenme tamamen baskılanmaktadır (Anonim, 2014b). Fotoperiyot süresinin 8 ile 16 saat arasında olması çiçeklenmeyi teşvik eder.  

A. spinosus bitkisi hem kurak hem de nemli bölgelerde gelişim gösterebilmesine rağmen, toprak nem seviyesinin tarla kapasitesinin altında olduğu durumlarda gelişimi daha iyi olmaktadır (Anonim, 2014a). Organik maddece zengin, nitrojen açısından yeterli olan tınlı topraklara ve sıcak iklime adaptasyonu daha kolay olan bitkinin soğuk olan bölgelerde ise diğer Amaranthus türlerine kıyasla gelişimi yavaşlamaktadır. Bunun nedeni dikensi yaprak ve çiçeklenmenin soğuk iklimlerde baskılanarak gelişememesidir (Holm ve ark., 1991). Missouri bölgesinde yapılan bir çalışmada diğer Amaranthus türleri ile tohum üretimi açısından kıyaslanan A. spinosus, 14 hafta boyunca bitki başına 114 bin tohum, diğer türler ise 250-292 bin tohum üretmişlerdir (Sellers ve ark., 2003). Dolayısıyla, iklim özellikleri A. spinosus gelişimini etkileyen önemli bir faktördür. Bitkinin kuraklığa karşı dirençli olması yanında kumlu, asit, bazik ve nötr karakterli  topraklarda da büyümesi mümkündür. Bu nedenle, farklı toprak tekstürlerinde ve kurak koşullarda dahi bitki hayatiyetini devam ettirebilme kapasitesine sahiptir (Anonim, 2014b).

Tropikal Amerika kökenli olan bitki kozmopolit bir bitki haline gelmiş olup dünyada çok geniş bir dağılım alanına sahiptir (Anonim, 2014b).  Özellikle sıcak bölgelerde görülen bitki Amerika ve Japonya'nın ılıman bölgelerinde dahi gelişim gösterebilmektedir. Bu sebeple özellikle Asya, Afrika, Kuzey Amerika, Güney Amerika gibi kıtalarda yayılım göstermektedir. A. spinosus Karayip Denizi etrafında, Afrika'nın kuzeyi ve güneyinde, Bengal Körfezi çevresinde varlığı bilinen dikenli horoz ibiği Endonezya'dan Japonya'ya kadar önemli bir sorun teşkil etmektedir. Bitkinin küçük istisnalar dışında 30ºK - 30ºG enlem ve boylamlarına yerleşebildiği bilinmektedir (Holm ve ark., 1991). Ayrıca; Çin (Holm ve ark., 1977), Hindistan, Arjantin, Brezilya, Kolombiya, Peru, Avustralya, Meksika (Holm ve ark., 1991), Malezya (Waterhouse, 1993), Mali (Hutchinson ve Dalziel, 1954) ve Kanada (Correll ve Johnston, 1979) bitkinin istila ettiği ve önemli sorunlar oluşturduğu ülkelerden bazılarıdır. Ülkemizde ise A. spinosus'un varlığı ilk kez 1996 yılında Adana'da mısır alanlarında rapor edilmiştir (Gönen ve Uygur, 2000).

YAYILMA ŞEKLİ
Dikenli horoz ibiği bitkileri ya üzerlerinde beslenen hayvanlar ya da ana bitki etrafına dökülen tohumların rüzgâr ve su vasıtasıyla taşınması sonucu yayılabilmektedirler. Bitki ile beslenen hayvanlardan elde edilen çiftlik gübresi çok fazla sayıda tohum içermekte ve bu tohumlar hızlı bir şekilde çimlenebilmektedir (Anonim, 2014b). Nitekim ABD'de  A. spinosus tohumlarının farklı bölgelere çiftlik gübresi ile yayıldığı belirtilmektedir (Anonim, 2012). Ayrıca, kuşlar tarafından da sıklıkla tercih edilen A. spinosus tohumları yine uzak mesafelere bu vesileyle taşınabilmektedirler (Anonim, 2014b). Tohumlar bulaşık tohumlukla da taşınabilmektedir. Japonya'da ithal edilen hayvan yemlerinin içerisinde dikenli horoz ibiği tohumlarının saptandığı belirtilmektedir (Kurokawa, 2001). Bu sebeple temiz tohumluk kullanımı ve karantina tedbirleri büyük öneme sahiptir. 

ZARARI VE KONTROLÜ
Oluşturduğu Zararlar:
1. Filipinlerde mısırda sorun olan en önemli üç yabancı ottan biri olarak bilinen dikenli horoz ibiği, Gana, Hawaii, Meksika, Malezya, Tayvan ve Tayland’da mısırın ana zararlısıdır. Pamuk alanlarında da A. spinosus ile sıklıkla karşılaşılmaktadır. Bitki Tayland, Nikaragua ve Amerika’da pamuk alanlarını istila etmiş olup Mozambik’te de yaygın türlerdendir. Ayrıca, Gana, Hawaii, Filipinler ve Amerika’da yerfıstığında görülen bitki Brezilya, Güney Afrika ve Tayvan’da şekerkamışının ana zararlısı olup yine şekerkamışında Hawaii, Hindistan, Endonezya ve Peru’da oldukça yaygındır.

Çeltik alanlarını da istila eden A. spinosus bitkisinin Meksika, Filipinler, Sri Lanka, Hindistan ve Endonezya’da yaygın olduğu bilinmektedir (Holm ve ark., 1991). Ayrıca, Filipinlerde pirinç (Chauhan ve Johnson, 2009), mango, darı, ananas, soya ve börülcede; Tayvan’da çay, muz, hint keneviri ve tütünde; Malezya, Brezilya, Gana, Hawaii, Hindistan, Filipinler ve Amerika’da sebze alanlarında; Meksika’da bezelyede; Endonezya ve Nikaragua’da palmiye yetiştirilen alanlarda; Hawaii’de papaya, ananas ve tatlı patateste; Japonya’da dut alanlarında ve Angola ile Salvador’da kahvede de bitkiye rastlamak mümkündür (Holm ve ark., 1991). Bitki yukarıda ifade edilen tüm kültür bitkileri ile rekabet unsurları açısından rekabete girerek verim kayıplarına neden olmaktadır.

2. Bitki rekabet yanında sahip olduğu allelopatik potansiyeli nedeniyle de diğer bitkileri etkilemektedir (Shrefler ve ark., 1996).

3. A. spinosus özellikle tütün mozaik virüsü, yerfıstığı rozet virüsü, hıyar mozaik virüsü ve kök ur nematodu (Meloidogyne spp.) gibi önemli patojen ve zararlılara da konukçuluk ederek tarımsal üretimi sınırlandırmaktadır (Anonim, 2014b).

4. Tarım alanlarını istila ederek üretimi etkileyen dikenli horoz ibiği hayvancılık için de önemli bir tehdit konumundadır. Sığır, keçi, koyun ve domuz yetiştiriciliği bu yabancı ottan olumsuz etkilenen kollardan birkaçıdır. Biçilmiş olan mısırının içerisinde ağırlığının %25-33’ünü barındıran dikenli horoz ibiğinin ineklere yedirilmesi sonucu süt ineklerinin zehirlendiği, bu zehirlenmenin aşırı nitrattan kaynaklandığı tespit edilmiştir. Çünkü dikenli horoz ibiğinin aşırı nitrat içerdiği ve içerdiği yüksek konsantrasyondaki nitrat nedeniyle zehirli olduğu yapılan bazı çalışmalarla da ortaya konmuştur (Hurst, 1942; Kingsbury, 1964; Anonim, 2014b; Anonim, 2014c). Diğer bazı Amaranthus türlerinin insanda bazı alerjik rahatsızlıklar meydana getirdiği bilinirken, A. spinosus bitkisine ait böyle bir veri bulunmamaktadır (Anonim, 2014c).

5. Diğer Amaranthus türlerinde de tespit edildiği üzere uygulanan bazı herbisitlere karşı dayanıklılık geliştirmiştir (Grichar, 1994). Bu durum bitkinin tarım alanlarını istila kabiliyetini artırmış olup kimyasal yolla mücadelesini güçleştirmiştir.


Kontrolü:
1. Dikenli horoz ibiği bitkisinin sahip olduğu genetik varyasyon, adaptasyon kabiliyeti, üreme potansiyeli, rekabet yeteneği ve allelopatik özelliği nedeniyle bir bölgeye girdiğinde kontrolü oldukça güçleştirmektedir. Bu nedenle bitkinin yayılımının engellenmesi amacıyla öncelikle karantina tedbirlerinin alınması gerekmektedir.

2. Dikenli horoz ibiği ile mekanik mücadelede biçme ve toprak işleme de etkili olabilmektedir. Ancak bitkinin mekanik mücadelesi (özellikle biçme) bitkinin tohum üretimi ve gelişimi sınırlandırmasına rağmen bitkinin gelişimi ve tohum üretebilme kapasitesi kısmen de olsa devam edebilmektedir (Anonim, 2014c). 

3. Dikenli horoz ibiği diğer geniş yapraklı yabancı otlara uygulanan herbisitlerin birçoğuna hassastır. Bu aktif maddelerden bazıları  2,4-D, EPTC, MCPA, MSMA (methylarsonic acid), acifluorfen, atrazine, bensulfuron, butachlor, chlorthal-dimethyl, dimethametryn, diphenamid, diuron, glyphosate, metribuzin, oxadiazon, oxyfluorfen, paraquat, pendimethalin, propanil ve trifluralin’dir (Kostermans ve ark., 1987; Lorenzi ve Jeffery, 1987; Ampong-Nyarko ve  Datta, 1991).mGrichar (1994) yerfıstığında toprak herbisitinin uygulanmasıyla veya çıkış sonrası tek başına kullanılan acifluorfen’in veya ürün içerisinde daha geç çıkış sonrası uygulanan bentazone, lactofen veya 2,4-D kombinasyonlarının dikenli horoz ibiğini %80 oranında kontrol altına aldığını ifade etmektedir. Ayrıca, erken dönemde çıkış sonrası uygulanan lactofen’in ve geç dönemde çıkış sonrası uygulanan 2,4-D’nin %90 oranında,  imazethapyr’in %72-90 oranında başarılı olduğunu belirtilmektedir (Grichar, 1994). Diğer yandan Hindistan’da domateste önemli bir yabancı ot olan dikenli horoz ibiği geraniol uygulamasıyla başarılı bir şekilde kontrol altına alınabilmektedir. Bu uygulama domates yetiştiriciliğini olumsuz etkilemezken, yabancı otun çimlenmesini bloke etmektedir (Anonim, 2014b).

4. İstilacı yabancı otların idaresinde biyolojik mücadele önemli bir yere sahiptir. Son dönemlerde yapılan çalışmalar da bu önemi vurgular niteliktedir. A. spinosus bitkisi üzerinde yapılan çalışmalar sonucunda etkili çok fazla sayıda doğal düşmanın varlığı ortaya konmuştur. Ancak bu doğal düşmanların birçoğu türe spesifik değildir. Yine de bu türler dikenli horoz ibiğini baskı altına alabilmektedir. Tespit edilen doğal düşmanlardan bazıları Cassida exilis Boheman. (Coleoptera: Cassidinae), Cletus fuscescens Walk. (Hemiptera: Coreidae), Eretmocera impactella Walk. (Heliodinidae: Lepidoptera) ve Hypolixus ritsemae Pasc. (Coleoptera: Curculionidae)'dir.  Ayrıca, Tayland’da yapılan bir çalışmada Hypolixus truncatulus  Fabricius (Coleoptera: Curculionidae)’un dikenli horoz ibiğini başarılı bir şekilde kontrol altına aldığı da belirtilmektedir (Julien, 1992). Diğer yandan bitki üzerinden Pigweed Mosaic Virus etmeni de (Waterhouse, 1994; El-Aydam ve Burki, 1997) izole edilmiştir. 

ÜLKEMİZ İÇİN TAŞIDIĞI MUHTEMEL RİSKLER
A. spinosus bitkisinin sahip olduğu genetik çeşitlilik, üreme potansiyeli ve yüksek adaptasyon kabiliyeti yanında iklim değişikliği de dikkate alındığında ülkemiz için gelecekte tarımsal açıdan büyük bir risk oluşturabileceği öngörülebilir. Mera alanlarını da istila potansiyeli olan bitkinin hayvancılığı ve meraların kullanımını olumsuz etkileyebileceği de düşünülmektedir.

KAYNAKÇA
AMPONG-NYARKO K. de DATTA S.K. (1991) Handbook for weed control in rice. Manila, Philippines: International Rice Research Institute.
ANONİM (2012) Spiny Amaranth (Amaranthus spinosus). eOrganic author: Dr. Mark Schonbeck, Virginia Association for Biological Farming. http://www.extension.org/ (Erişim Tarihi: 05.12.2014).
ANONİM (2014a) Invasive Species Compendium - Amaranthus spinosus datasheet. http://www.cabi.org/ (Erişim Tarihi: 01.12.2014).
ANONIM (2014b) Plant Resources of Tropical Africa. Amaranthus spinosus (PROTA). http://uses.plantnet-project.org/ (Erişim Tarihi: 01.12.2014).
ANONIM (2014c) Weed Management in Pastures, Spiny Pigweed. https://www.extension.purdue.edu/extmedia/ (Erişim Tarihi: 03.12.2014).
CHAUHAN B.S., JOHNSON D.E. (2009) Germination ecology of spiny (Amaranthus spinosus) and slender amaranth (A. viridis): Troublesome weeds of direct-seeded rice. Weed Science 57: 379–385.
CORRELL D.S., JOHNSTON M.C. (1979) Manual of the Vascular Plants of Texas. Richardson, TX, USA: University of Texas at Dallas.
EL-AYDAM M., BNRKİ H.M. (1997) Biological control of noxious pigweeds in Europe: a literature review of the insect species associated with Amaranthus spp. worldwide. Biocontrol News and Information, 18(1):11N-20N; 2 pp. of ref.
GONEN O., UYGUR F.N. (1999) Çukurova Bölgesi Yazlık Yabancı Ot Türlerinin Çimlenme Biyolojileri ve Bilgisayar ile Teşhise Yönelik Morfolojik Karakterlerinin Saptanması. Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Sf.233.
GONEN O., UYGUR F.N. (2000). A New Record for the Flora of Turkey Amaranthus spinosus L. (Amaranthaceae). Turk J Bot 24:359-360.
GRICHAR W.J. (1994) Spiny Amaranth (Amaranthus spinosus L.) control in peanut (Arachis hypogaea L.). Weed Technology, 8(2):199-202.
HOLM L.G., PLUCKNETT D.L., PANCHO J.V., HERBERGER J.P. (1977) The World's Worst Weeds. Distribution and Biology. Honolulu, Hawaii, USA: University Press of Hawaii.
HOLM L.G., PANCHO J.V., HERBERGER J.P., PLUCKNETT D.L.. (1991) A Geographic Atlas of World Weeds. Malabar, Florida, USA: Krieger Publishing Company.
HURST E. (1942) The poison plants of New South Wales. Poison Plants Committee of New South Wales. Sydney, Australia: Department of Agriculture.
HUTCHİNSON J., DALZİEL J.M. (1954) Flora of West Tropical Africa, Volume 1, Part 1 (revised by Keay RWJ). London, UK: Crown Agents.
JULIEN M.H. (1992) Biological Control of Weeds: a World Catalogue of Agents and their Target Weeds. Wallingford, UK: CAB International.
KINGSBURY J.M. (1964) Poisonous plants of the United States and Canada. Englewood Cliffs, New Jersey, USA: Prentice-Hall Inc.
KOSTERMANS A.J.G.H., WIRJAHARDJA S., DEKKER R.J. (1987) The weeds: description, ecology and control. Weeds of rice in Indonesia [edited by Soerjani, M.; Kostermans, A.J.G.H.; Tjitrosoepomo, G.] Jakarta, Indonesia; Balai Pustaka, 24-565.
KUMAR R.P., SHAMMY J., NITIN G., RINU R. (2014) An Inside Review of Amaranthus spinosus Lınn: A Potential Medicinal Plant of India. International Journal of Research in Pharmacy and Chemistry. 4(3), 643-653.
KUROKAWA S. (2001) Invasion of exotic seeds into Japan, mixed in imported feed grains. Extension Bulletin – Food and Fertiliser Technology Centre (No. 497) :14.
LORENZI H.J., JEFFERY L.S. (Editors) (1987) Weeds of the United States and their control. New York, USA; Van Nostrand Reinhold Co. Ltd., 355 pp.
SELLERS B. A., SMEDA R. J., JOHNSON W. G., KENDİG J. A., ELLERSİECK M. R. (2003) Comparative growth of six Amaranthus species in Missouri. Weed Science 51: 329–333. 
SHREFLER J.W., STALL W.M., DUSKY J.A. (1996) Spiny amaranth (Amaranthus spinosus L.), a serious competitor to crisphead lettuce (Lactuca sativa L.). HortScience 31(3), 347-348.
UVA, R. H., J. C. NEAL, AND J. M. DiTOMASO, 1997. Weeds of the Northeast. Cornell University Press, Ithaca, NY.
WATERHOUSE D. F. (1993). The Major Arthropod Pests and Weeds of Agriculture in Southeast Asia. ACIAR Monograph No. 21. Canberra, Australia: Australian Centre for International Agricultural Research, 141 pp.
WATERHOUSE D. F. (1994) Biological Control of Weeds: Southeast Asian Prospects. Canberra, Australia: ACIAR Monograph No 26.
ZOHARY M. (1987) Flora Palaestina. The Israel Academy of Sciences and Humanities, Jerusalem.

RESİMLER
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.
  

  .

.

POTANSİYEL DAĞILIM HARİTALARI

VİDEOLAR

Google Maps